Nasi przodkowie nie zdążyli jeszcze nacieszyć się dopiero co odzyskaną niepodległością, a już na początku 1919r. musieli stanąć do walki w jej obronie. Ze wschodu nadciągała bowiem armia sowiecka. 14 lutego 1919r. wybuchła wojna polsko – bolszewicka. Brześć i okolice miały się stać miejscem jednego z ważniejszych epizodów w tym konflikcie. Wydarzenie te do historii przeszło pod nazwą „walki o przyczółek brzeski”.
W marcu 1919r. front przesuwał się na wschód za sprawą podjętej przez polskie wojsko ofensywy. W grudniu tegoż roku jego linia zatrzymała się na rzekach Dźwinie i Berezynie. Od połowy 1920r. sytuacja uległa zmianie. Wróg przejął inicjatywę i był w natarciu, zmuszając naszą armię do odwrotu.
Jedyną szansą na powstrzymanie bolszewików przed wkroczeniem na ziemie dawnego Królestwa Polskiego było zatrzymanie ich na linii Narwi i Bugu oraz wyprowadzenie kontruderzenia w późniejszym okresie spod Osowca i Brześcia Litewskiego.
Działania na tym obszarze – wokół Brześcia i wzdłuż rzeki Leśnej (w kierunku Kobrynia) powierzono Grupie Polskiej dowodzonej przez gen. Władysława Sikorskiego. W jej skład wchodziły 1. Dywizja Górska oraz 16. Pomorska Dywizja Piechoty. Twierdzy brzeskiej miała zaś bronić grupa płk. Jana Słupskiego złożona z II Poznańskiego batalionu etapowego i 32. Pułku Piechoty. Wsparcie stanowiły artyleryjskie odziały (I i III Dywizjon 11. Kresowego Pułku Artylerii Ciężkiej, I Dywizjon 9. Pułku Artylerii Ciężkiej, I Dywizjon Pułku Artylerii Górskiej) oraz trzy pociągi pancerne: „Danuta”, „Poznańczyk” i „Generał Listowski”. Grupa Poleska musiała się zmierzyć z 16 Armią Radziecką Nikołaja Sołłohuba i Grupą Mozyrską Tichona Chwiesina.
30 lipca 1920r. oddziały Grupy Poleskiej cofały się w stronę Brześcia przed napierającym wrogiem. Nocą dotarły do twierdzy. Następnego dnia obsadzono stanowiska przed spodziewaną bitwą. Północny – najważniejszy odcinek powierzono żołnierzom 16. Pomorskiej Dywizji Piechoty. Jednak przy zajmowaniu pozycji zostali oni zaatakowani przez VI Brygadę Strzelców. Po długiej walce pułki piechoty (64 i 66) uległy i wycofały się w kierunku I, II i VIII fortu oraz dworca kolejowego. Sztab Grupy Poleskiej zrezygnował z obsadzenia linii rzeki Leśnej i zezwolił na ewakuację jednostek tej dywizji na lewy brzeg Bugu.
Południowo – wschodni obszar twierdzy przekazano 1. Dywizji Górskiej. Poszczególne jej oddziały zabezpieczyły wyznaczone lokalizacje bez przeszkód.
1 sierpnia po południu bolszewicy zaatakowali północny odcinek obsadzony przez grupę płk. J. Słupskiego. Dzięki przewadze liczebnej i ogniowej wróg przełamał obronę i zmusił polskich żołnierzy do odwrotu. Na pomoc wysłano tam II Brygadę Górską płk. Wacława Fary (ostatni odwód grupy). Podhalańczycy odparli czerwonoarmistów. Także batalion 1. Pułku Strzelców Podhalańskich przegonił przeciwnika z północno – wschodnich peryferii miasta. 32. Pułk Piechoty i 2. Pułk Strzelców Podhalańskich przy wsparciu pociągu pancernego „Poznańczyku” po ciężkim szturmie zdołały utrzymać newralgiczną pozycję z fortem X. Ostatnim akordem tego dnia była potyczka pod wsią Neple zakończona także na korzyść Polaków. Tylko w południowym i południowo – wschodnim rejonie twierdzy panował całkowity spokój.
Mimo utrzymania pozycji gen. W. Sikorski wydał rozkaz odwrotu za Bug. W nocy 2 sierpnia przeprowadzono ewakuację. Odcinek od Pratulina do Terespola zajęła 16. Pomorska Dywizja Piechoty, a od Terespola do Kodnia – 1. Dywizja Górska. Bolszewicy bez przeszkód wkroczyli do Brześcia, a w rejonie Pratulin – Zaczopki sforsowali Bug i atakiem rozproszyli 63. Pułk Piechoty. Na zagrożony odcinek wysłano 66. Pułk Piechoty, który zatrzymał uderzenie nieprzyjaciela do 3 sierpnia na linii Kołczyn – Mokrany Nowe. W tym czasie pozostałe oddziały opuściły cytadelę brzeską, a ostatnie patrole 1 DG podpaliły za sobą mosty na rzece. Późnym popołudniem 3 sierpnia wrogie pułki z VI Brygady Strzeleckiej przeprawiły się przez uszkodzony most kolejowy by na lewym brzegu uchwycić przyczółek. 1. Pułk Strzelców Podhalańskich przy wsparciu pociągu pancernego „Danuta” powstrzymał te działania.
Wycofanie się z cytadeli i wschodniej części twierdzy przypieczętowały zajęcie Brześcia przez bolszewików. Ta decyzja powodowana była w dużej mierze obawą odcięcia Grupy Poleskiej od północnego – zachodu (rejon Pratulin – Niemirów). Upadek twierdzy i miasta tym samym zaprzepaścił szansę zatrzymania armii czerwonej przed wkroczeniem na dawne ziemie Królestwa Polskiego.
Na szczęście panowanie sowieckie nie trwało długo. Pokonani w Bitwie Warszawskiej (15.08.1920r.) bolszewicy reorganizowali swoje oddziały w okolicach Białegostoku. 3. Dywizja Piechoty Legionów 19 sierpnia odzyskała miasto i twierdzę Brześć bez większych przeszkód.
Od walk o przyczółek brzeski minęły już 104 lata. Echa tych bojów przebrzmiały już dawno. Poświęcenie, krew i śmierć naszych żołnierzy zostały zapisane w historii. Fizyczne ślady, które pozostały w tych heroicznych zmaganiach to groby polskich obrońców w Kuzawce i Michalkowie oraz krzyż im poświęcony w Neplach. Są znakiem dla nas abyśmy pamiętali o ich postawie i ofierze które były jedną w wielu cegiełek budujących niepodległość naszej Ojczyzny.
Opracował: Dominik Litwiniuk